بیماری سلیاک چیست ؟
 بیماری سلیاک، نوعی بیماری گوارشی است که به پرزهای روده کوچک آسیب می‌رساند و سبب اختلال در جذب مواد مغذی می‌شود. افرادی که به بیماری سلیاک مبتلا هستند پروتئینی به نام گلوتن را که در گندم، جو، چاودار و احتمالاً جودو سر وجود دارد، نمی‌توانند تحمل کنند. زمانی که بیماران مبتلا به سلیاک، غذاهای حاوی گلوتن مصرف می‌کنند، سیستم ایمنی بدن آن‌ها پاسخی را به صورت تخریب روده کوچک صادر می‌کند. این تخریب به خصوص در پرزهای انگشتانه‌ای روده که مواد مغذی داخل آنها جذب می‌شوند، ایجاد می‌شود. به دنبال آسیب پرزهای روده‌ای فرد بدون توجه به مقدار غذایی که می‌خورد، مبتلا به سوء تغذیه می‌شود. به دلیل این که سیستم ایمنی خود فرد سبب تخریب و آسیب پرزهای روده کوچک می‌شود، این بیماری، به عنوان یک بیماری خود ایمنی نامیده می‌شودو از طرف دیگر به علت این که مواد مغذی جذب نمی‌شوند، می‌تواند به عنوان یک بیماری سوء جذبی مورد نظر قرار گیرد.درمان بیماری سلیاک
اساس درمان بیماری سلیاک، رژیم غذایی فاقد گلوتن است که در آن کلیه مواد غذایی حاوی گلوتن حذف می‌شوند. در بیشتر افراد، رعایت رژیم ذکر شده سبب توقف علائم می‌شود، به دنبال رعایت رژیم بدون گلوتن، آسیب‌های ایجاد شده در روده کوچک ترمیم و از ایجاد آسیب‌های بیشتر پیش‌گیری می‌شود. ترمیم پرزهای روده کوچک از زمان آغاز رعایت رژیم فاقد گلوتن شروع می‌شود و زمان دوره بهبودی، به طور معمول 3 تا 6 ماه خواهد بود، که البته این دوره در بزرگسالان به 2 سال هم می‌رسد.
رژیم فاقد گلوتن، نیاز همیشگی فرد مبتلا به سلیاک است. خوردن هر نوع ماده حاوی گلوتن به هر اندازه و هر مقدار، می‌تواند به روده کوچک آسیب برساند. در رژیم فاقد گلوتن، مصرف کلیه مواد غذایی حاوی گندم، جو، چاودارو جودوسر است. بیشتر حبوبات، ماکارونی، غلات و اکثر غذاهای فراوری شده، دارای گلوتن هستند. با وجود محدودیت‌هایی که وجود دارد، بیماران مبتلا به سلیاک می‌توانند رژیمی متعادل با انواع غذاها، شامل نان و ماکارونی داشته باشند. برای مثال به جای آرد گندم از آرد باک ویت یا گندم سیاه ، سیب زمینی، برنج، سویا و آرد لوبیا استفاده کنند. در این میان استفاده از آرد و دانه گندم سیاه یا باک ویت به علت گلوتن فری بودن و داشتن ارزش غذایی بالا جایگاهی خاص در بین سایر محصولات بدون گلوتن دارد .

گوشت، ماهی، برنج، دانه گندم سیاه ، انواع میوه و سبزی، فاقد گلونن هستند. بنابراین این گروه از بیماران می‌توانند به راحتی از این گروه‌های غذایی در برنامه غذایی روزانه خود استفاده کنند.

تشخیص

علایم و نشانه‌های سلیاک از فردی به فرد دیگر، بسته به شدت سوءجذب مواد غذایی متفاوت است. برخی از افراد مبتلا به سلیاک هیچ علامتی ندارند و برخی دیگر نیز علائمی دارند که، ممکن است شدید یا خفیف باشد در نوع خفیف ممکن است علامت قابل مشاهده‌ای، دیده نشود اما در تست‌های آزمایشگاهی ممکن است نشانه‌های سوءجذب دیده شود. مانند کم‌خونی که نتیجه‌ی کاهش جذب آهن باشد. علائم به دو گروه روده‌ای و غیر روده‌ای تقسیم می‌شوند.

نفخ و اسهال از شایع‌ترین علایم روده‌ای است. افرادی که علایم روده‌ای در آن‌ها مشاهده می‌شود، سلیاک تی‌پیک دارند، اما اکثر افراد سلیاکی، شکل آتیپیک بیماری را دارند. یعنی علایم غیر گوارشی دارند، که عبارتند از؛ کاهش وزن، کم‌خونی، فقر آهن، پوکی استخوان و شکستگی خود‌به‌خودی استخوانی، ضعف و خستگی مزمن، کمبود کلسیم، کمبود ویتامین‌ها، زخم‌های دهانی، افسردگی، اختلالات عادات ماهانه ونازایی و تاخیر رشد، ضایعات پوستی، درگیری عصبی و... . به صورت کلی سلیاک می‌تواند گوارشی یا غیر‌گوارشی باشد. ممکن است فردی اسهال و درد‌های شکمی داشته باشد و در حالی که عده‌ای دیگر نداشته باشند و تنها تحریک‌پذیر و افسرده باشند.
برای تشخیص این بیماری در صورت عدم وجود علائم یا با وجود برخی علائم، ۲ اقدام تشخیصی دیگر برای اثبات این امر وجود دارد؛

1- آزمایش سرولوژی (بررسی آنتی‌بادی‌های ANTI TTG وANTI EMA )
2- نمونه‌برداری روده‌ی باریک (بررسی پاتولوژیکی)

در ۹۵% بیماران مبتلا به سلیاک، تست سرولوژیکی مثبت است. اما اختصاصی نیست و ممکن است این نتیجه در افراد غیر‌سلیاکی نیز مثبت باشد (مثبت کاذب) لذا هر تست مثبت باید با نمونه‌برداری روده‌‌ی باریک پیگیری شود. اندوسکوپی فوقانی تهیه می‌شود و اگر شواهد بافتی روده هم مثبت باشد، سلیاک اثبات و قطعی می‌شود. بیوبسی روده‌ی کوچک کسانی که مبتلا به سلیاک می‌باشند، شکل خاصی دارد که توسط میکروسکوپ قابل تشخیص است.
در حالت نرمال سطح داخلی روده حالت انگشتی دارد، که به آن ویلی گفته می‌شود و باعث افزایش سطح جذب در روده می‌شوند. در افراد مبتلا به سلیاک، ویلی‌ها صاف می‌شوند، وقتی گلوتن از رژیم غذایی حذف شود، طی ۳ ماه آنتی‌بادی‌ها حذف و ویلی‌ها به شکل نرمال در می‌آیند. 

گاهی ممکن است علیرغم وجود بیماری سلیاک تست سرولوژی منفی شود، که به آن منفی کاذب گفته می‌شود. اگر در فرد مشکوک به سلیاک هر دو تست سرولوژی و نمونه‌برداری منفی باشد، تشخیص رد می‌شود و شخص مبری از بیماری اعلام می‌شود. اما اگر سرلوژی مثبت باشد ولی نمونه بافتی منفی باشد، باید نمونه روده باریک دوباره مطالعه شود. گاهی هم شواهد نمونه به نفع سلیاک است، اما سرولوژی منفی است.

در کدام  افراد باید تست سرولوژی سلیاک درخواست شود؟

اسهال مزمن آبکی؛
افزایش آنزیم‌های کبدی بدون دلیل؛
آفت دهانی دردناک؛
ضایعات پوستی خارش‌دار درماتیت هرپتی فرم؛
در بچه‌ها با تاخیر رشد و کوتاهی قد؛
نفخ شکم؛
کم‌خونی و فقر آهن بدون دلیل؛
فامیل درجه اول افراد مبتلا به سلیاک؛
دیابت تیپ ۱، تیروئیدیت اتوایمیون، آرترید روماتوئید، لوپوس، کولیت اولسراتیو؛
کمبود کلسیم خون و کمبودVitD  و پوکی استخوان (بدون توجیه).

 سلیاک و بارداری:

خطر زایمان زودرس و تاخیر رشد درون رحمی جنین، در زنانی که تا زمان حاملگی از بیماری سلیاک خود بی‌اطلاع هستند زیاد است. تشخیص و درمان زود هنگام بیماری در این زنان و شروع رژیم غذایی بدون گلوتن، التهاب روده کوچک کم شده و از سوء‌جذب مواد غذایی در این زنان پیشگیری می‌شود. زنانی که سابقه‌ی زایمان زودرس و یا تولد نوزاد کوچک دارند و از خستگی و ضعف و درد‌های شکمی رنج می‌برند، باید به بیماری سلیاک مشکوک شده باشند.

حاملگی از عواملی است که، خطر بیماری سلیاک را در افراد افزایش می‌دهد، اما هیچ راه پیشگیری تا کنون برای این بیماری پیش‌بینی نشده است، هرچند با رعایت یک رژیم غذایی دقیق فاقد گلوتن، می‌توان انتظار یک زندگی طبیعی را در اغلب بیماران داشت. روند بهبود در عرض ۳ تا ۲ هفته آغاز می‌شود. احتمال ابتلاء به سلیاک در کودکانی که در فصل تابستان متولد شده‌اند، تا ۲ سالگی، بیش از سایر نوزادان می‌باشد.

درمان سلیاک:

اساس درمان سلیاک رژیم غذایی فاقد گلوتن برای تمام عمر می‌باشد، به دنبال رعایت رژیم بدون گلوتن، آسیب‌های ایجاد‌شده در روده‌ی کوچک، ترمیم می‌شود. ترمیم پرز‌های روده‌ی کوچک از زمان آغاز، با رعایت رژیم فاقد گلوتن شروع می‌شود و زمان دوره‌ی بهبودی، ۳ تا ۶ ماه خواهد بود. این دوره در بزرگسالان به ۲ سال هم می‌رسد.
پس ازحذف گلوتن از رژیم غذایی، روده‌ی کوچک به سرعت شروع به بازسازی خود می‌کند، اما در مواردی این بازسازی انجام نگرفته و بایستی از داروهای سرکوب‌گر سیستم ایمنی (استروئید‌ها) برای بیمار تجویز گردد.
به صورت کلی باید‌و‌نباید‌های تغذیه‌ای برای سلیاکی‌ها بدین صورت می‌باشد؛

با توجه به اینکه در ایران نان گندم از جمله‌ی غذاهای اصلی می‌باشد‌، قبل از اثبات بیماری نباید شخص را از خوردن آن منع کرد. همچنین بسیاری از بیماران به صورت ثانویه دچار عدم تحمل لاکتوز می‌باشند و به همین دلیل ممکن است نتوانند لبنیات را تحمل کنند.
همچنین در صورت قطعیت بیماری و عدم استفاده از محصولات گلوتن‌دار، با توجه به اینکه قسمت عمده‌ای از انرژی حاصل از رژیم غذایی از غلات و به خصوص گندم به دست می‌آید، مشخص است که عدم استفاده از این غلات در بیماران مبتلا به سلیاک، سبب کمبود انرژی، توقف رشد، کاهش ضریب ایمنی بدن می‌شود، مگر اینکه مقادیر زیاد آجیل و حبوبات جهت تامین انرژی استفاده شود.
همچنین مصرف ویتامین‌ها، مواد معدنی و مکمل‌های غذایی برای جبران آثار سو تغذیه برای این بیماران توصیه می‌شود.

مصرف غذاهای فاقد گلوتن، برای آن‌ها تجویز می‌شود. بنابراین موادی مانند؛ گندم، جو، جو دوسر و محصولاتی تهیه‌شده از این غلات، مانند؛ بیسکوئیت، نان، کیک، سوپ‌جو، ماکارونی، نوشیدنی ماءالشعیر باید از رژیم غذایی حذف شود. استفاده از غلاتی مانند؛ باک ویت یا گندم سیاه ، برنج، سیب‌زمینی، ذرت و فر‌آورده‌های حاصل از آن‌ها منعی ندارد. از دیگر مواد غذایی پرهیزی برای این بیماران؛ انواع نان‌های معمولی، نان خشک، کباب کوبیده‌ی رستوران‌ها، رشته‌فرنگی، غذا‌های حاوی جو، کلیه‌ی شیرینی‌های تهیه‌شده با آرد گندم، گز، حلوا و سوهان.
اگرچه آن‌ها می‌توانند رژیمی متعادل از انواع غذاها، شامل نان و ماکارونی داشته باشند به شرطی که برای مثال، آرد سیب‌زمینی، گندم سیاه ، برنج، سویا و آرد لوبیا را جایگزین آرد گندم کنند. همچنین مصرف گوشت، ماهی، برنج، انواع میوه و سبزی فاقد گلوتن در رژیم غذایی آن‌ها با مانعی مواجه نیست.

اما استفاده از چربی در این بیماران، باید تا اندازه‌ای محدود شود، چون بیماران مبتلا به سلیاک دچار سوء‌جذب چربی هستند، بهتر است در این مورد برای تامین انرژی از شیر‌های کم‌چرب در دفعات زیاد با حجم کم استفاده شود. استفاده از مواد پروتئینی ، تخم‌مرغ و محصولات غنی از پروتئین مانند باک ویت یا گندم سیاه برای تکمیل کالری و مهیا نمودن پروتئین به جهت رشد و نگهداری بدن افزایش یابد.
استفاده از مکمل‌های ویتامین، مواد معدنی، تصحیح سطح آب و الکترولیت‌های بدن الزامی است. چون در مراحل بحرانی سلیاک، به دنبال اسهال‌های شدید در بدن حالت دهیدراتاسیون (کم‌آبی) و کاهش سطح الکترولیت‌ها رخ می‌دهد.

اساسی‌ترین گام درتغذیه‌ی این بیماران، حذف گلوتن از رژیم غذایی است. چنان‌چه بیمار سلیاکی با حذف گلوتن معالجه نشود، به علت ابتلاء به بیماری‌های میکروبی و عفونی و از دست دادن نیروی جسمانی و کاهش مقاومت بدن، ازدست خواهد رفت.

در صورتی که فرد رژیم بدون گلوتن را رعایت کند (آنتی‌بادی‌ها حذف شود)، ولی هنوز علایم روده‌ای مانند اسهال مزمن و یا نفخ شکم برطرف نشود، ممکن است علل دیگر همزمان دخیل باشند:

سندرم روده تحریک‌پذیر؛
رشد بیش از حد باکتری‌ها در روده‌ی باریک؛
بی‌کفایتی لوزالمعده.

در ۱۰ % موارد، بیماران مبتلا به سلیاک با رعایت رژیم بدون گلوتن، بهبودی پیدا نمی‌کنند که به آن سلیاک مقاوم به درمان گفته می‌شود. این نوع از بیماران سلیاکی، بیش از سایر بیماران مبتلا به سلیاک در خطر سرطان روده‌ی باریک و لنفوم هستند. سلیاکی‌های مقاوم به درمان، که دچار درد شکم می‌شوند باید از لحاظ بدخیمی‌ها بررسی شوند.
۲ درصد بیماران مبتلا به سلیاک، در صورت عدم درمان به سرطان روده‌ی کوچک مبتلا خواهند شد

غذاهای مجاز

بسیاری از غذاهای اساسی در رژیم غذایی فاقد گلوتن حضور دارند، از جمله:

گوشت تازه، ماهی و مرغ در صورتی که با نان پوشیده نشده باشند، لایه خمیری نداشته باشند و در هیچ ترکیب مایعی خوابانده نشده باشند
میوه‌ها
بیشتر محصولات لبنی
سیب‌زمینی
سبزیجات

غلات و نشاسته مجاز در رژیم غذایی فاقد گلوتن عبارتند از:
گل تاج خروس
اروروت (قسمى گیاه نشاسته‌اى)
باک ویت یا گندم سیاه و آرد باک ویت
ذرت
آرد ذرت
آرد فاقد گلوتن (برنج، باک ویت ، سویا، ذرت، سیب‌زمینی، حبوبات)
چیپس ذرت خالص
برنج
نشاسته مشتق از ریشه کاساو یا مانیوک

خوشبختانه برای دوستداران نان و پاستا که بیماری سلیاک دارند، محصولات زیادی در بازار موجودند که فاقد گلوتن هستند. اگر هیچ کدام از اینها را در نانوایی و یا فروشگاه مواد غذایی محلی خود پیدا نمی‌کنید، جستجوی آنلاین کنید. برای بسیاری از غذاهای حاوی گلوتن، جایگزین‌های فاقد گلوتن وجود دارد.